เ ป ลี่ ย น เ ป็ น เ ย็ น
เรื่อง : หอยทากตัวนั้น (snailday@gmail.com)
บี เพื่อนหอยทาก : ภาพถ่าย
คุณจ๋า
นี่ฉันกำลังเอามะพร้าวห้าวมาขายสวนอยู่หรือเปล่า
ก็คุณผู้อ่าน สารคดี หลายคนเป็นนักดูนกมืออาชีพอยู่แล้ว และอีกไม่น้อยเข้าขั้นเป็น “เซียนนก” หรือ “เกจินก” คำถามประเภท “ดูนกไปทำไม” “ดูนกแล้วสนุกตรงไหน” คงเป็นคำถามเก่าแก่ล้าหลังเกินไปสักร้อยปีได้
แต่ฉันเดาเอาว่าคงมีคนที่นึกฉงนสนเท่ห์กับเหล่าผู้ใช้เวลาไปกับการเดินท่อมๆ ตามสวนตามป่าตามทุ่งนาให้น่าเมื่อยคอหลังไหล่ เพียงเพื่อจะดูนก
พวกนกมีดีไซน์เก๋ ขนสวยมีสไตล์ กับส่งเสียงไพเราะอยู่หรอก แต่ฉันยังหาเหตุผลในการออกเดินทางไปเสาะดูแต่นกไม่ได้ (ไม่นับการต้องตื่นแต่เช้ามืดให้ทันนกหากิน) ทำไมเราต้องรู้จักนกอื่นๆ นอกจากนกกระจอก นกพิราบ นกเขา นกกางเขน นกแก้วแถวบ้านด้วยเล่า
ในเมื่อไม่ได้ซาบซึ้งกับการดูนกด้วยตัวเอง ก็ต้องถามเอาจากเพื่อนๆ ที่ชอบนก ซึ่งไม่ได้บอกอะไรมากไปกว่า “ชอบมาตั้งแต่เด็ก” หรือ “เพราะมันน่ารักน่าดู” หรือ “ต้องดูเองแล้วจะรู้” และอะไรพรรค์นั้น
ผ่านไปกว่า ๑๐ ปี ความสงสัยเรื่องนี้ยังติดตัวอยู่เรื่อยมา
ลองหวนกลับไปอ่าน ดูนก (๒๕๓๖) “เดบิวต์” ของคุณรุ่งโรจน์ จุกมงคล เซียนนกของเมืองไทย ก็ได้คำตอบว่าเริ่มสนใจนกจาก นิทานร้อยบรรทัด หนังสือเรียนภาษาไทยที่ว่าด้วยชีวิตรันทดของลูกนกกางเขน นอกจากนี้ ดูนก ยังให้เหตุผลของการดูนกอีกหลายข้อ สรุปสั้นๆ ได้ว่า การดูนกทำให้เพลิดเพลิน เพราะได้อยู่ท่ามกลางธรรมชาติ ได้รู้จักนกและธรรมชาติแวดล้อมมัน เกิดความเข้าใจเกี่ยวกับความสัมพันธ์ในธรรมชาติ ตลอดจนคุณค่าของนกในที่สุด
แต่ฉันยังไม่หนำใจ อยากฟังคำตอบของคนอื่นๆ อีก จึงดิ้นรนค้นหาเอาจากหนังสือและกูเกิล พอได้คำตอบที่ตัวเองชอบและเริ่มเข้าใจขึ้นมาหน่อยว่าคนเขาชอบดูนกกันเพราะ :
นกมันพิเศษ
- “นกเป็นรูปแบบของชีวิตที่ล้ำเลิศ” สมรรถนะและความงดงามของนกจึงทำให้บรรดานักปราชญ์ นักวิทยาศาสตร์ ตลอดจนคนธรรมดาทั่วโลกต่างนั่งเฝ้ามองสัตว์ปีกชนิดนี้มาทุกยุคสมัย บางคนถึงขั้นอยากรู้ว่า มันจะเป็นอย่างไรถ้ามีชีวิตอย่างนก
- ทั้งที่เป็นอย่างนั้น บรรพบุรุษของนกกลับเป็นสัตว์เลื้อยคลานอย่างไดโนเสาร์ ไม่น่าเชื่อเลย แต่ฟอสซิล หลักฐานทางกายภาพปัจจุบัน ชีวิตและพฤติกรรมบางอย่างช่วยสนับสนุนเป็นอย่างดี
- นกยืนสองขาและกางปีกได้ ก่อนที่มนุษย์จะเกิดมาบนโลกเสียอีก วิวัฒนาการสองขาหน้าของนกได้ชื่อว่าเป็นวิวัฒนาการที่สร้างสรรค์ที่สุด
- นกมีรูปร่างหน้าตาและขนาดที่หลากหลายสุดๆ คือเล็กกระจิริดเท่าแมลงภู่ จนถึงใหญ่ยักษ์อย่างกระจอกเทศ แถมยังมีความสวยงามและน่ารัก ลักษณะแตกต่างไปหลากหลายแบบ
- นกประสบความสำเร็จในแง่การสืบทอดเผ่าพันธุ์ มีร่างกายที่แข็งแรง ฉลาด อยู่เป็นฝูง รู้จักเลี้ยงลูก ร้องเพลงไพเราะ อพยพเป็น สร้างรังสุดเจ๋ง ฯลฯ จึงเป็นสัตว์ที่อยู่รอดผ่านร้อนผ่านหนาวมาได้ตลอด
- สำคัญที่สุดคือ นกบินได้ มันพัฒนากลไกได้ไฮเทคเหนือสัตว์อื่น เกินหน้าสัตว์ที่บินได้เหมือนกัน ไม่ว่าจะเป็นแมลง ค้างคาว ปลาบิน ฯลฯ ส่วนคนเราที่ยังต้องเดินติดดิน ไม่ต้องพูดถึง
นกจึงเป็นสัตว์ที่มนุษย์ยกย่อง คนมากมายหลายเชื้อชาติเผ่าพันธุ์เปรียบนกเป็นเทพ หรือใช้เป็นสัตว์ศักดิ์สิทธิ์ของกลุ่มชน ตลอดจนเป็นเครื่องหมายแห่งผู้นำหรือกษัตริย์
นกเป็นสิ่งที่ทำให้เราเชื่อมโยงกับธรรมชาติได้
ในเมืองไทยมีนกกว่า ๙๐๐ ชนิด นกหลายชนิดย่อมอยู่ในถิ่นอาศัยหลายแบบ ซึ่งหมายถึงธรรมชาติที่ทั้งมีชีวิตและไม่มีชีวิตที่สัมพันธ์กับตัวมัน ทั้งที่เป็นอาหาร เป็นที่อยู่ เป็นมิตรที่ให้ความช่วยเหลือกัน เพราะชีวิตไม่อาจอยู่ได้อย่างเป็นเอกเทศ นก ๑ ตัว ย่อมพ่วงเรื่องราวของธรรมชาติรอบตัวมันเสมอ เมื่อเราเห็นนกสักตัววนเวียนกระโดดหรือบินอยู่ตรงไหน ก็แสดงว่าตรงนั้นต้องมีอาหารของมัน หรือมันอาจมีรังอยู่ใกล้ๆ ในพุ่มใบของต้นไม้ หรือโพรงหญ้าที่ไหนสักแห่ง มีนก ย่อมมีต้นไม้ มีหนอน มีรัง และมีปัจจัยอีกมากมายที่เอื้อเฟื้อให้ชีวิตอาศัยอยู่ได้
ความงดงามและความน่าดึงดูดใจของนก จึงทำให้ท่านผู้ชมพลอยสนใจสิ่งต่างๆ รอบตัวของมันไปด้วย แบบนี้นี่เอง นพ. บุญส่ง เลขะกุล บิดาแห่งการอนุรักษ์ธรรมชาติของเมืองไทย ถึงได้บอกว่านกเป็นสัตว์โลกที่มีคุณค่าสูงในการชักนำให้คนเรารักและสนใจธรรมชาติรอบตัว
นกทำให้เรามีความสุขในทันที
ที่จริงคำตอบนี้น่าจะเขียนไว้เป็นข้อแรก แต่ที่ต้องมาอยู่ตรงนี้ก็เพราะมันเป็นคำตอบของฉันเอง
อาจจะเรียกเป็นความบังเอิญก็ได้ที่ฉันย้ายบ้านมาย่านชานเมือง อันเป็นพื้นที่สีเขียว บ้านฉันปลูกใหม่ก็จริง แต่โชคดีเหลือหลายที่รอบบ้านมีหมู่ต้นไม้สารพัด
ต้นไม้ ถึงแม้ไม่เก่าแก่มาก แต่ก็นานพอที่จะเป็นแหล่งอาศัยเกาะพักของนกไม่น้อยกว่า ๒๐ ชนิด บ่อยไปที่นกมาใช้บริการต้นไม้ทำรังออกไข่และสอนลูกบิน
ฉันผู้ไม่ได้ดูนก แต่เมื่อมีนกมาโชว์ตัวส่งเสียงอยู่ข้างหน้าต่าง ใครที่ไหนจะอดใจไม่หันไปมองได้ ไม่ทันไร ฉันก็เผลอมี Thailand Bird Guide ของคุณรุ่งโรจน์โดยไม่รู้เนื้อรู้ตัวอีกเล่ม…แค่อยากรู้ว่านกตัวนั้นมันชื่ออะไร ชอบกินอะไร มีชีวิตแบบไหน ดูๆ ไปก็เพลิดเพลินใจดีไม่น้อย เพียงแค่เห็นนกผ่านไปผ่านมา โผเกาะกิ่งไม้ใกล้ๆ เห็นมันเอาปากถูๆ กัน หรือใช้จะงอยปากดูดกินน้ำหวานปลีกล้วย หรือโผล่เข้าไปดูบ้านนกที่บ้านเราเอามาผูกไว้ หรือ ฯลฯ ฉันก็มีความสุขโดยทันที
ฉันได้ตระหนักว่า เมื่อกำลังดูนกอยู่นั้น ฉันรู้ว่าพวกมันกำลังอยู่ในธรรมชาติ กำลังทำมาหากินอยู่ในบ้านนี้ และมันจะอยู่อย่างปลอดภัยภายในเขตบ้านของเรา (ถ้าไม่ย่ามใจลงดินมาเดินอ่อยหมา) พวกนกใช้ชีวิตอย่างมีอิสรเสรีและน่าจะมีความสุข
พอได้เห็นสิ่งมีชีวิตอย่างนกอยู่อย่างปลอดภัยและเป็นสุขตามอัตภาพ ผู้ชมอย่างเราก็พลอยมีความสุขไปด้วย เป็นความสุขฟรีๆ ได้มาทันทีแค่เพียงมองนก
ฉันเพิ่งเข้าใจที่เพื่อนบอกว่า ต้องดูเองแล้วจะรู้
เหมือนอีกด้านหนึ่งของเหรียญ
เมื่อใดที่เห็นนกถูกดักจับ ขังกรง ตายเพราะติดบ่วง หรือเพราะการขนส่งอัดแน่นอยู่ใต้ท้องรถทัวร์ ถูกบังคับให้ร้องแข่งกันในนามของวัฒนธรรม (เมื่อต้นเดือนมีนาคม ไทยทุบสถิติโลก จับนกปรอดหัวโขนใส่กรงมาแข่งกัน ๘,๐๐๐ ตัว ที่ จ. ยะลา) ถูกขายเป็นสินค้าอยู่ใน “ตลาดที่โหดเหี้ยม” อย่างจตุจักร (เป็นคำพูดของ ด.ช. เคน อายุ ๑๐ ขวบ) หรือถูกจับอยู่ในห้างสรรพสินค้าเปิดเพลงเสียงดังสนั่นตลอดวันตลอดเดือน ฯลฯ คนที่ดูนกก็อดรู้สึกรู้สาไม่ได้ อยากทำความเข้าใจว่าเหตุใดมนุษย์จึงทำเช่นนั้นกับสัตว์ที่มีคุณูปการต่อระบบนิเวศที่ตัวเองก็อาศัยอยู่
นักธรรมชาติวิทยาและนักเขียนอย่างคุณโคลิน ทัดจ์ อธิบายเรื่องนี้ไว้ใน Secret Life of Birds ว่า มนุษย์เข้าใจว่าตัวเอง ก)ดีกว่าสัตว์อื่นทั้งหมด ข)มีสิทธิ์เหนือสัตว์อื่นทั้งหมด เพราะการตีความคัมภีร์ไบเบิลและแนวคิดเรื่องการคัดเลือกทางธรรมชาติของ ชาร์ลส์ ดาร์วิน คลาดเคลื่อนไปจนเห็นว่าตัวเราแตกต่างจากนก นั่นเป็นมุมมองแบบตะวันตก
ถ้าอย่างนั้น คนตะวันออกอย่างคนไทยก็คงตีความคำว่า “มนุษย์เป็นสัตว์ประเสริฐ” คลาดเคลื่อนไปเหมือนกันหรือเปล่า
ถึงได้คิดว่าความฉลาดของคนคือความฉลาดสูงสุดอย่างเดียว สิ่งมีชีวิตอื่นเป็นของเล่นไขลาน จะสะสมหรือทิ้งขว้างก็ตามอำเภอใจ
ใครที่ดูนก คงไม่อาจมองเห็นนกเป็นสิ่งไร้ความรู้สึกไร้จิตใจได้อีก
ผ่านทางการดูนก มนุษย์เรามีโอกาสเรียนรู้ธรรมชาติ และการเรียนรู้ธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมเป็นหนทางที่จะทำให้เข้าใจและแก้ไขวิกฤตสิ่งแวดล้อมที่ล้อมตัวเราอยู่
ฉันไม่ค่อยแน่ใจนักว่า โรงเรียนไหนมีวิชาดูนกบ้าง แต่มันคงจะดีถ้าเด็กทุกคนได้ดูนกและรู้จักชีวิตและระบบนิเวศที่มันอาศัย นั่นอาจเป็นความรู้อย่างแรกๆ ที่มนุษยชาติควรมี
นกสัมพันธ์อย่างมากกับต้นไม้ ดอกไม้ จำนวนแมลง และสิ่งมีชีวิตอีกนับไม่ถ้วน การปรากฏของนกและสัตว์หลากชนิดในบ้าน ในเมือง หรือที่ใดก็ตาม จึงเป็นเครื่องหมายว่ามนุษย์อย่างเราก็ใช้ชีวิตอยู่ได้ดีด้วย
ถ้าไม่อยากเสาะหาดูนก แต่อยากให้นกมาอยู่ใกล้ๆ
ก็เชิญเขามาดีๆ ด้วยการสร้างถิ่นที่อยู่และอาหารให้ ปลูกต้นไม้ วางผลไม้ และอ่างน้ำไว้ให้
แล้วนกก็จะมาเอง ร้องเพลงให้ฟังเอง…อย่างเต็มใจ .
หมายเหตุ : นกเกือบทุกชนิดเป็นสัตว์ป่าคุ้มครอง พบเห็นการค้าและจับสัตว์ป่า โปรดแจ้งสายด่วน กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช ๑๓๖๒ ปัจจุบันมีนายสุนันต์ อรุณนพรัตน์ เป็นอธิบดี
ณ วันเขียนต้นฉบับ นายสุวิทย์ คุณกิตติ รมว.กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม กำลังผลักดันให้มีการถอดถอนนกปรอดหัวโขนออกจากบัญชีรายชื่อสัตว์ป่าคุ้มครอง ทั้งที่นกปรอดหัวโขนในธรรมชาติลดจำนวนลงอย่างมาก ในขณะที่นกกรงเพิ่มมากขึ้นทุกที (ดังที่สถิติกินเนสส์บุ๊กบันทึกไว้)
- ติดตามการรณรงค์ “Free the bird กรงไม่ใช่บ้าน” ได้ทาง www.facebook.com/FreeTheBird และ www.lannabird.org
