วิชาสารคดี ๑๐๑ ศาสตร์ ศิลป์ เคล็ดวิธี ว่าด้วยการเขียนสารคดี
1
“ค่ายสารคดี” เป็นค่าย “สร้างคนบันทึกสังคม” ที่ไม่ได้มุ่งเพียงจะสร้าง “นักเขียน” และ “ช่างภาพ” ที่มีฝีมือเท่านั้น หากปรารถนาจะสร้างคนรุ่นใหม่ให้เป็นนักสารคดีที่ดีด้วย
กระบวนการพัฒนาทักษะฝีมือจึงดำเนินควบคู่ไปกับการปลูกสร้างจิตสำนึกในมิติอาสา-สร้างสรรค์ ท้ายกิจกรรมทุกครั้งจะมีช่วงเวลาสำหรับการแบ่งปันประสบการณ์และความเปลี่ยนแปลงที่เกิดกับตัวเอง สะท้อนการเติบโตผลิบานด้านใน ในเชิงนามธรรม
ในเชิงรูปธรรม นักเขียนและช่างภาพรุ่นใหม่ทุกคนที่ได้ร่วมห้องเรียนกันมา จะมีผลงานที่ได้จากการลงมือทำ 3 ชิ้นหลัก และอีกหลายชิ้นย่อย ดังที่ได้นำเสนอบางส่วนสู่สาธารณะแล้ว และจะนำเสนอต่อไป
2
“ค่ายสารคดี” เป็น “ห้องเรียน” จึงต้องมี”หลักสูตร” ซึ่งบางคนกังวลว่าจะเป็นกรอบเกณฑ์ที่กักหรือเกลาจนจิตวิญญาณอิสระของศิลปินเหี้ยนหาย ทำลายหน่ออ่อนแห่งความหลากหลายของปัจเจกชน จนกลายเป็นพิมพ์เดียวกันไปหมด
แต่ความจริงค่ายเพียงแค่สอนพื้นฐาน และตำราก็เป็นสิ่งที่โยนทิ้งได้ แต่ขอให้เป็นหลังจากที่เธอรู้จักและเข้าใจมันอย่างถ่องแท้แล้ว และเธอโยนมันทิ้งก็เพื่อจะไปให้ไกลกว่านั้น
“หลัก” หรือ “สูตร” เป็นเรื่องชั่วคราวสำหรับการเริ่มต้น ในขณะที่ยังไม่รู้ว่าจะเขียนสิ่งที่อยากเล่าออกมาอย่างไร เมื่อเป็นแล้วต้องไปต่อ แผ้วถางทางของตัวเอง
เมื่อนั้นแหละถึงจะเป็นนักเขียนเต็มตัว–นักเขียนที่มีลายมือของตัวเอง
3
4 เดือนที่เรียนรู้อยู่ด้วยกันมา ยาวนานพอที่จะทำให้ทุกคนเขียนได้ถ่ายรูปเป็น ถือเป็นช่วงเวลาของการฝึกมือ ปูพื้นฐาน โดยมีครูคอยช่วยประคับประคอง ชี้แนะ ให้คำปรึกษาแบบ “พาขึ้นทางลัด” ทำให้นักสารคดีดีมือใหม่ไม่ต้องเสียเวลาลองผิดลองถูกกับสิ่งที่แน่นอนตายตัวอยู่แล้ว
แต่เมื่อค่ายจบ เป็นช่วงที่เธอจะต้องก้าวเดินเองอย่างเต็มตัว ฐานะและความสัมพันธ์ของเราจะไม่ใช่แบบศิษย์กับครูอีกต่อไป แต่ถือเป็นมิตรน้ำหมึกร่วมวงการ
ถัดจากนี้เมื่อได้อ่านงานของเธอ ครูจะไม่ขีดกาสั่งแก้แบบอ่านการบ้านนักเรียนอีกแล้ว แต่จะอ่านในฐานะผู้อ่านคนหนึ่ง
และครูจะไม่รับผิดหรือรับชอบ ต่อตัวตนหรืองานเขียนของเธอ
ถ้าเธอเติบโตไปเป็นนักเขียนฝีมือดีเด่นดังเป็นที่นิยมยกย่องในวงการ ครูรู้ว่านั่นเป็นความสามารถของตัวเธอเอง ที่ค่ายอาจมีส่วนเสริมบ้างเพียงเล็กน้อย และครูก็คงไม่ตามไปกล่าวอ้างว่า นี่ลูกศิษย์ฉันปั้นมากับมือ
หรือหากแม้นเธอแกว่งไปในทางตรงกันข้าม เป็นนักสารคดีที่แย่ของวงการ ครูก็จำต้องทำใจ ไม่เหยียบย่ำ และคงไม่อาจปกป้อง
เธอและวิญญูชนย่อมรู้และเข้าใจ ทุกคนต่างต้องเป็นตัวของตัวเอง เดินไปตามเส้นทางของตัวเอง รับมือ รับผิดชอบ และยอมรับกับผลที่เกิดขึ้นด้วยตัวเอง
ครูจะเพียงแต่ชื่นชมยินดี เอาใจช่วย และเป็นกัลยาณมิตร–บทบาทนี้เป็นให้กันได้ไม่มีวันจบ
4
ท้ายค่ายก่อนๆ ทุกปี ครูอรสม สุทธิสาคร พูดเสมอว่า นักเรียนอย่ามาเดินตามครู แต่ต้องไปให้ไกลกว่าครู
ผมจะพูดให้แรงขึ้นว่า ค่ายสารคดีศิษย์คิดล้างครูได้ ไม่ถือเป็นการอกตัญญูแต่อย่างใด
มาทำงานแข่งกัน ไม่ต้องออมมือ เอางานมาล้มล้างงานครู ให้เหนือกว่าที่ครูเคยทำมา
และไม่ว่าผลจะออกมาอย่างไร มิตรภาพระหว่างเราจะยังแน่นแฟ้นไม่เสื่อมคลาย
5
ทำค่ายกันมา 13 รุ่น พวกเราทีมงาน-จัดกระบวนการกันอยู่ ณ ที่เดิม เหนื่อยแล้วหายเหนื่อย ผ่านวันผ่านวัยไปทุกปี และทุกปีก็มีคนรุ่นใหม่วัยเดิมเดินเข้ามาให้เราพบเจอ
การมาของเยาวมิตรทำให้พวกเราไม่เป็นคนรุ่นเก่าที่ล้าหลัง ได้พบปะปฏิสัมพันธ์กับคนหนุ่มสาวของยุคสมัย พลอยพาให้เราได้เท่าทันชีพจรแห่งปัจจุบันไปด้วย
เธอมาเพื่อรับการสอน แต่โดยที่เธอไม่รู้และครูไม่เคยบอก พวกเธอก็ได้สอนครูไปด้วยในขณะเดียวกัน
มากมายหลายเรื่องราวที่ครูได้เรียนรู้จากศิษย์ทุกรุ่น ในชั่วโมงเรียนเธอรับวิชาความรู้จากครู แต่นอกชั้นเรียนมีหลายๆ เรื่องราวเธอรู้มากกว่าและครูต้องเป็นฝ่ายรับจากเธอ ส่วนหลังนี้ครูต้องเป็นฝ่ายขอบคุณเธอ
เป็นการพบเจอที่เราต่างได้เป็นแสงสว่างให้แก่กัน
6
ค่ายจบแล้ว ถึงเวลาที่ทุกคนต้องไปตามเส้นทางของตัวเอง และส่วนใหญ่คงไม่ใช่ทางสายสารคดี
เป็นเรื่องธรรมดาและไม่ได้มีปัญหาอันใด โลกต้องการความหลากหลาย จะให้ทุกคนเป็นนักสารคดีกันหมดได้อย่างไร แต่ไม่ว่าเธอจะไปอยู่กับการงานในสาขาอาชีพใด ความรักการอ่านการเขียนก็ย่อมติดตัวเธอไปด้วยแล้ว
สำหรับคนที่ปักใจว่าจะไปต่อในสายสารคดี หนทางยังอีกยาวไกล 4 เดือนในค่ายเป็นเพียงจุดเริ่มต้น
งานเขียนหรือถ่ายภาพ ไม่ใช่จะเอาชนะได้ด้วยความเก่งด้านไอคิว และไม่สามารถเร่งบ่มให้รีบสุกอย่างผลไม้พาณิชย์ แต่ต้องอาศัยการสุกงอมแบบค่อยเป็นค่อยไปตามธรรมชาติ ต้องอาศัยระยะผ่านและการฝึกฝน
ยามเห็นความสำเร็จของคนอื่น พึงระลึกรู้เสมอว่านั่นเป็นปลายทางซึ่งมีเบื้องหลังอันนานไกล
หากตั้งใจมั่นต่อเส้นทางสายนี้ ก็ขอจงอดและทนรอได้ ไม่หันหลังจากไปเสียก่อนจะได้รับเสียงปรบมือ
ครูส่งเธอขึ้นฝั่งแค่ตรงนี้ ขอให้เดินทางต่อโดยสวัสดิภาพ
จนกว่าจะพบกันใหม่ บนเส้นทางสายนี้
วีระศักดิ์ จันทร์ส่งแสง
นักเขียนประจำกองบรรณาธิการ นิตยสาร สารคดี ที่มีผลงานตีพิมพ์ทั้งในนิตยสาร และตีพิมพ์รวมแล่มมากมาย อาทิ แผ่นดินนี้ที่อีกฟากเขา และแสงใต้ในเงามรสุม และ อีสานบ้านเฮ
