ตัวเลขผู้ติดเชื้อโควิด ๑๙ กำลังพุ่งเกินระดับหมื่นคนต่อเนื่องเป็นสัปดาห์ และเสียชีวิตเป็นตัวเลขสามหลัก ท่ามกลางเสียงสะท้อนของผู้คนที่กำลังตั้งคำถามถึงความล้มเหลวในการจัดการของรัฐบาล
อดัม คาชาร์สกี (Adam Kucharski, ออกเสียง คาชาร์สกี ตามสำเนียงโปแลนด์) ผู้เขียนหนังสือ The Rules of Contagion (ฉบับแปลเป็นภาษาไทยชื่อ ระเบียบแห่งการระบาด, จัดพิมพ์โดยสำนักพิมพ์ Being ปี ๒๕๖๓) อธิบายโมเดลการระบาดด้วยค่าหนึ่งที่ตอนนี้คนไทยน่าจะคุ้นเคยกันดีจากการติดตามข่าวโควิด ๑๙ มาปีกว่า นั่นคือ R ซึ่งมาจากคำว่า reproduction number
R คือตัวเลขค่าเฉลี่ยที่ผู้ติดเชื้อคนหนึ่งจะสามารถแพร่ไปให้ผู้อื่นติดเชื้อเป็นจำนวนกี่คน
ถ้า R เท่ากับ ๑ ก็หมายความว่า ผู้ติดเชื้อ ๑ คนจะแพร่ไปให้คนติดเพิ่ม ๑ คน แสดงว่าการระบาดจะไม่ขยายวงออกไปนัก
ถ้า R น้อยกว่า ๑ ผู้ติดเชื้อมากกว่า ๑ คนจึงจะแพร่ให้คนติดเพิ่มอีก ๑ คน แบบนี้การระบาดจะค่อยๆ หยุดลงในไม่ช้า
ถ้า R มากกว่า ๑ ผู้ติดเชื้อ ๑ คนแพร่ไปให้คนติดเชื้อได้มากกว่า ๑ คน แสดงว่าการระบาดจะขยายวงกว้าง ลองคิดถึงค่า R เท่ากับ ๒ การติดเชื้อก็จะยกกำลังสองทันที จาก ๑ เป็น ๒ เป็น ๔ เป็น ๘ …คือจาก ๑ เป็น ๘ ภายในแค่สามรุ่นของการระบาด
คาชาร์สกียังอธิบายถึงกลไกที่ส่งผลต่อค่า R ว่าประกอบด้วยสี่อย่าง
D – Duration คือระยะเวลาที่สามารถแพร่เชื้อ ยกตัวอย่างโควิด ๑๙ มีช่วงเวลาแพร่เชื้อเฉลี่ยๆ ราว ๑๔ วัน ยิ่งระยะเวลาแพร่เชื้อนานก็ยิ่งมีโอกาสระบาดสูง บางครั้งก็ขึ้นกับระยะเวลากว่าที่โรคจะแสดงออก ทำให้คนไม่ทันรู้ตัวและแพร่เชื้อไปแล้ว
O – Opportunities คือโอกาสของการแพร่เชื้อ เช่น การเข้าไปอยู่ในห้องที่อากาศไม่ถ่ายเท การนั่งกินข้าวด้วยกัน
T – Transmission probability คือความน่าจะเป็นของการสัมผัสเชื้อ หรือวิธีที่เชื้อจะเข้าสู่ร่างกาย เช่น การสัมผัสสารคัดหลั่งที่มีเชื้อในกรณีโควิด ๑๙ หรือการดื่มน้ำที่มีเชื้ออย่างอหิวาตกโรค
S – Susceptibility คือความอ่อนไหวต่อการติดเชื้อ ซึ่งวัดเป็นจำนวนผู้ติดเชื้อได้ บางคนได้รับเชื้อก็อาจไม่ป่วยเพราะร่างกายมีภูมิต้านทานที่ดี หรือฉีดวัคซีนป้องกันแล้ว ขณะที่อีกคนติดง่ายมากแม้จะได้รับเชื้อจำนวนน้อย
สี่ตัวนี้จำง่ายๆ ว่า DOTS การจะควบคุมโรคระบาดให้อยู่หมัดก็ด้วยการหาความรู้ความเข้าใจในตัวโรค เพื่อมาบริหารจัดการ DOTS อย่างถูกต้องให้ R ต่ำกว่า ๑ เช่นกรณีโควิด ๑๙ มาตรการ social distancing จะช่วยลดค่า O การใส่หน้ากาก ล้างมือบ่อยๆ งดการสัมผัสถึงกัน ช่วยลดค่า T และการฉีดวัคซีนจะช่วยลดค่า S ซึ่งกำลังเป็นตัวแปรสำคัญที่สุดของบ้านเรา
แต่ในทางปฏิบัติไม่ใช่เรื่องง่าย เชื้อโรคมีวิวัฒนาการตลอดเวลา อย่างสายพันธุ์เดลต้าที่ทำเราสะบักสะบอมในคลื่นการระบาดที่รุนแรงที่สุดขณะนี้
นอกจากการระบาดของเชื้อโรค คาชาร์สกียังยกตัวอย่างการระบาดในแวดวงอื่นๆ เช่น เหตุความรุนแรงการกราดยิงเด็กในโรงเรียนในสหรัฐอเมริกา ซึ่ง R ต่ำกว่า ๑ มีการระบาดในวงจำกัดและจบลงใน ๑ เดือน งานวิจัยด้านควอนตัมคอมพิวเตอร์ ซึ่ง R มากกว่า ๑ มีการอ้างอิงถึงกันเป็นปี รวมถึงกรณีฟองสบู่แตกในแวดวงธนาคารการเงิน และ Bitcoin มีมหรือคอนเทนต์ในโซเชียลมีเดียที่แพร่ระบาดอย่างการท้าเล่นไอซ์บักเก็ต (ถ้ายังจำกันได้) ฯลฯ ก็มีรูปแบบการระบาดที่อธิบายได้ด้วย DOTS
ตอนนี้นอกจากโควิด ๑๙ ยังมีการระบาดที่ขยายวงในสังคมไทยที่รัฐบาลต้องเผชิญ คือความคิดเห็นว่ารัฐบาลล้มเหลวกับการจัดการโควิด ๑๙ และไม่สมควรอยู่ต่อ
หากลองพิจารณา R ของการระบาดนี้ด้วย DOTS
D จะยาวนานต่อไปจนกว่ารัฐบาลสามารถจัดการปัญหาให้ดีขึ้น เห็นเป็นรูปธรรมที่น่าพอใจ O มีค่าสูงตามการแพร่กระจายข่าวและความเห็นในสื่อทุกรูปแบบ T มีค่าสูงตามกระแสข่าวการบริหารจัดการทุกอย่างที่ดูสับสนอลหม่าน ตัวเลขการเสียชีวิตที่สูงขึ้น มาตรการดูแลผู้ได้รับผลกระทบที่ไม่เพียงพอ โดยเฉพาะคำถามเกี่ยวกับความล่าช้าไม่ทันเกมและไม่โปร่งใสเกี่ยวกับการบริหารจัดการวัคซีน
ส่วน S จำนวนเสียงคนทั่วไปที่ไม่พอใจรัฐบาลซึ่งดังขึ้นเรื่อยๆ นอกเหนือจากกลุ่มที่ต่อต้านรัฐบาลอยู่แล้ว
การระบาดของความคิดว่ารัฐบาลล้มเหลว จะมีค่า R เป็นเท่าไร คุณผู้อ่านลองประเมิน DxOxTxS ด้วยตนเองดูครับ
- จาก บทบรรณาธิการ นิตยสารสารคดีฉบับ Deep Technology
- อ่านบทความของ สุวัฒน์ อัศวไชยชาญ
- ติดตามเพจ Sarakadee Magazine
