ฐิติพันธ์ พัฒนมงคล : เรื่องและภาพ
ภาพดาวเทียมแสดงการทำเหมืองแร่ในเมืองยอนทางตอนใต้ของเมืองสาด รัฐฉาน ประเทศพม่า ห่างจากชายแดนไทยประมาณ 30 กิโลเมตร มีแม่น้ำกกไหลผ่านสองประเทศ
“Ensure that activities within their jurisdictions or control do not cause damage to the natural systems located within other States or in the areas beyond the limits of national jurisdiction”
World Charter for Nature
28 October 1982
ในบรรดาปัญหาสิ่งแวดล้อมที่เกิดขึ้นรอบตัวเรา ผลกระทบจากปัญหาสิ่งแวดล้อมข้ามพรมแดน (Transboundary Environmental Problems) เป็นหนึ่งในภัยที่ยากต่อการบริหารจัดการมากที่สุด เพราะเกี่ยวพันกับผลประโยชน์ อำนาจบริหารตามขอบเขตการเมืองการปกครองระดับท้องถิ่น จังหวัด ประเทศ เรื่อยไปจนถึงระดับภูมิภาค
ปัญหาสิ่งแวดล้อม ณ พื้นที่หนึ่งอาจส่งผลกระทบถึงอีกพื้นที่หนึ่งซึ่งตั้งอยู่ห่างออกไป และอาจ
นำไปสู่ความขัดแย้งระดับประเทศได้ ยกตัวอย่างโครงการสร้างโรงไฟฟ้านิวเคลียร์ในประเทศพม่า ภายใต้การสนับสนุนของรัฐบาลรัสเซีย
ต้นเดือนมีนาคม ค.ศ.2025 หลังจาก มิน อ่อง หล่าย ผู้นำรัฐบาลทหารพม่าเดินทางไปพบ วลาดิเมียร์ ปูติน ประธานาธิบดีรัสเซีย เพื่อหารือเกี่ยวกับโครงการการก่อสร้างโรงไฟฟ้านิวเคลียร์ในพม่า มีการลงนามในข้อตกลงความร่วมมือระหว่างรัฐมนตรีว่าการกระทรวงวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีของพม่า กับผู้อำนวยการใหญ่บริษัทพลังงานนิวเคลียร์แห่งรัฐของรัสเซีย
แม้อาณาเขตประเทศไทยกับพม่าจะมีเทือกเขาตะนาวศรีขวางกั้น แต่ที่ตั้งโรงไฟฟ้านิวเคลียร์ในเขตเศรษฐกิจพิเศษทวาย เมืองทวาย ภูมิภาคตะนาวศรี ทางตอนใต้ของพม่านั้นจะอยู่ห่างจากชายแดนไทยที่บ้านพุน้ำร้อน อำเภอเมืองกาญจนบุรี เพียง 132 กิโลเมตร และอยู่ห่างจากกรุงเทพมหานครประมาณ 300 กิโลเมตร ใกล้เคียงกับระยะทางจากกรุงเทพฯ ไปจังหวัดนครราชสีมา
การสร้างโรงไฟฟ้านิวเคลียร์ในประเทศพม่าจึงอาจส่งผลกระทบข้ามพรมแดนมาถึงประเทศไทย กระทั่งประเทศอื่น ๆ ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ หากเกิดสงคราม การก่อการร้าย หรือภัยธรรมชาติขึ้นกับโรงไฟฟ้านิวเคลียร์
หลายปีที่ผ่านมา ประเทศไทยเป็นทั้งผู้สร้างผลกระทบข้ามพรมแดน และเป็นผู้ได้รับผลกระทบ
ในฐานะผู้สร้างผลกระทบ การลงทุนของรัฐไทยในประเทศเพื่อนบ้านยกตัวอย่างเขื่อนไซยะบุรี ผู้ที่มีส่วนผลักดันคือบริษัทเอกชนจากประเทศไทย การไฟฟ้าฝ่ายผลิตแห่งประเทศไทย (กฟผ.) รวมถึงธนาคารพาณิชย์หลายแห่งของประเทศไทยในฐานะผู้อนุมัติวงเงินกู้
แม้เขื่อนไซยะบุรีจะสร้างกั้นแม่น้ำโขงช่วงที่ไหลผ่านแขวงไซยะบุรีของประเทศลาว แต่สันเขื่อนแห่งนี้อยู่เหนือน้ำห่างจากอำเภอเชียงคาน จังหวัดเลย ประมาณ 200 กิโลเมตรเท่านั้น
รายงานการลงทุนโดยตรงของไทยในต่างประเทศ โดยคณะทำงานติดตามการลงทุนข้ามพรมแดน (ETOs Watch : Extra Territorial Obligations) ระบุว่าการเปลี่ยนแปลงระดับน้ำจากการสร้างเขื่อนจะส่งผลให้ช่วงรอยต่อของฤดูกาลตามระบบนิเวศสูญเสียไปอย่างสิ้นเชิง การระบายตะกอนที่ทับถมกันเป็นเวลานานออกมาจากด้านเหนือเขื่อนจะทำลายออกซิเจนในแม่น้ำโขงด้านท้ายเขื่อน ส่งผลกระทบต่อปลาในแม่น้ำโขง
การเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล้อมและระดับน้ำ ส่งผลกระทบต่อวิถีชีวิตและวัฒนธรรมของผู้คนที่อาศัยอยู่ตามแม่น้ำโขง
ในฐานะผู้ได้รับผลกระทบ ตัวอย่างที่เห็นชัดคือการเผาป่าบนเกาะสุมาตรา ประเทศอินโดนีเซีย เพื่อขยายพื้นที่เพาะปลูกปาล์มน้ำมัน การเผาป่าทำให้เกิดฝุ่นควันลอยข้ามน้ำข้ามทะเลมาถึงภาคใต้ของประเทศไทย รวมถึงประเทศอื่น ๆ ที่ตั้งอยู่ในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ตอนล่าง ไม่ว่าจะเป็นสิงคโปร์ มาเลเซีย บรูไน
ย้อนเวลากลับไปกลางปี ค.ศ.1997 เคยมีความพยายามผลักดันแผนปฏิบัติการอาเซียนเพื่อแก้ปัญหามลพิษทางอากาศจากหมอกควันข้ามแดน มีการตั้งเจ้าหน้าที่อาวุโสเฉพาะกิจของอาเซียนด้านหมอกควัน ร่างข้อตกลงอาเซียนเรื่องมลพิษทางอากาศให้ชาติต่าง ๆ นำไปปฏิบัติ ผลปรากฏว่าประเทศต่าง ๆ ในอาเซียนทยอยลงสัตยาบัน แต่กว่าอินโดนีเซียซึ่งเป็นเจ้าของพื้นที่ถางป่าและเผาป่าจะยอมลงสัตยาบัน วันเวลาก็ล่วงผ่านไปนานถึง 17 ปี กลายเป็นประเทศสุดท้ายในกลุ่มประชาคมอาเซียนที่ร่วมลงนาม
อีกตัวอย่างล่าสุดคือการทำเหมืองทองในพม่า ซึ่งอาจรวมถึงแร่หายากหรือ แรร์เอิร์ธ (Rare Earth) ชนิดต่าง ๆ บริเวณตอนใต้ของเมืองสาด (Mong Hsat) รัฐฉาน ประเทศพม่า ทำให้แม่น้ำกกที่ไหลผ่านภาคเหนือของประเทศไทยอาบสารพิษ
หลายปีแล้วที่กิจการเหมืองทองทางตอนใต้รัฐฉานขยายตัวสืบเนื่องจากจากราคาทองคำในตลาดโลกที่เพิ่มสูงขึ้น บริษัทที่ได้รับสัมปทานเหมืองส่วนใหญ่เป็นบริษัทจีน มีทั้งเหมืองที่ได้รับสัมปทานถูกต้องตามกฎหมายและเหมืองเถื่อน พื้นที่ประกอบกิจการเหมืองส่วนหนึ่งอยู่ภายใต้การบริหารจัดการของกองกำลังผสมรัฐว้า (UWSA)
บางเหมืองตั้งอยู่ห่างชายแดนไทยที่อำเภอแม่สาย จังหวัดเชียงราย ไม่ถึง 30 กิโลเมตร และมีแม่น้ำกกไหลผ่านสองประเทศ
แม่น้ำกกเป็นแม่น้ำนานาชาติ ต้นกำเนิดอยู่ในทิวเขาแดนลาวและทิวเขาผีปันน้ำทางตอนเหนือของเมืองกก รัฐฉาน ไหลเข้าสู่ประเทศไทยที่อำเภอแม่อาย จังหวัดเชียงใหม่ ไหลผ่านตัวเมืองเชียงรายแล้วไปลงแม่น้ำโขงที่บริเวณสบกก อำเภอเชียงแสน
แม่น้ำกกมีความยาวประมาณ 285 กิโลเมตร เฉพาะส่วนที่อยู่ในพม่ายาวประมาณ 155 กิโลเมตร ที่เหลืออีกประมาณ 130 กิโลเมตรอยู่ในเขตไทย
การทำเหมืองทองต้องใช้สารเคมีแยกโลหะส่วนที่ไม่ต้องการ ต้องผ่านกระบวนการถลุง บด เผา รวมถึงกระบวนการต่าง ๆ ทางเคมี หากการทำเหมืองทองไร้กติกาควบคุม มีการปล่อยสารเคมีลงสู่ผืนดินหรือแหล่งน้ำ ก็จะทำให้เกิดการปนเปื้อนสารพิษในสิ่งแวดล้อม ทำให้ระบบนิเวศ สัตว์น้ำต่าง ๆ รวมถึงสุขภาพของผู้อาศัยอยู่ท้ายน้ำได้รับผลกระทบ ภาพถ่ายดาวเทียมแสดงให้เห็นการขยายพื้นที่ทำเหมืองเข้าใกล้แม่น้ำกกจนเหลือระยะห่างแค่ 2.6 กิโลเมตร ยิ่งเพิ่มความเสี่ยงของการปนเปื้อนสารพิษลงในแม่น้ำ
การเสาะแสวงหาและใช้ประโยชน์จากทรัพยากรธรรมชาติเพื่อพัฒนาอุตสาหกรรม (Industrialization) เพื่อพัฒนาเศรษฐกิจของประเทศเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้การแก้ไขปัญหาผลกระทบข้ามพรมแดนทำได้ยาก
เป็นเรื่องท้าทายงานบริหารจัดการ และความร่วมมือระหว่างประเทศ
ที่ผ่านมามีความพยายามหาแนวทางและมาตรการจัดการปัญหาสิ่งแวดล้อมข้ามพรมแดนหลายลักษณะ ยกตัวอย่างเช่น
การประกาศกฎบัตรแห่งโลกเพื่อธรรมชาติ ปี ค.ศ.1982 (World charter for nature 1982) ระบุว่ารัฐต้อง “ประกันว่ากิจกรรมใด ๆ ภายในเขตอำนาจหรือการควบคุมของตนจะไม่ก่อให้เกิดอันตรายต่อระบบธรรมชาติที่ตั้งอยู่ในรัฐอื่น ๆ หรือพื้นที่นอกเหนือจากเขตอำนาจแห่งประเทศตน”
หลักการที่ 2 ของปฏิญญาริโอว่าด้วยสิ่งแวดล้อมและการพัฒนา (Rio declaration on environment and development) ระบุว่ารัฐต้อง “มีความรับผิดชอบ ประกันว่ากิจกรรมใด ๆ ภายในเขตอำนาจหรือการควบคุมของตนไม่ก่อให้เกิดอันตรายต่อสิ่งแวดล้อมที่ตั้งอยู่ในรัฐอื่น ๆ หรือพื้นที่นอกเหนือจากเขตอำนาจแห่งประเทศตน”
อนุสัญญาว่าด้วยการประเมินผลกระทบสิ่งแวดล้อมข้ามพรมแดน ปี ค.ศ.1989 (Convention on environmental impact assessment in a transboundary context 1989) ที่มีวัตถุประสงค์ให้เกิดการประเมินผลกระทบสิ่งแวดล้อมตั้งแต่เริ่มกระบวนการตัดสินใจ เพื่อให้การตัดสินใจสอดคล้องกับหลักการด้านสิ่งแวดล้อม ให้คามสำคัญกับการลดผลกระทบร้ายแรง โดยเฉพาะผลกระทบข้ามพรมแดนให้เหลือน้อยที่สุด
หรืออย่างกรณีหมอกควันข้ามพรมแดนของอาเซียน ข้อตกลงอาเซียนเรื่องมลพิษจากหมอกควันข้ามแดน (Regional Haze Action Plan) เมื่อหลายปีก่อน อาจเรียกได้ว่าเป็นตราสารทางกฎหมายที่วางรากฐานในการแก้ไขปัญหาในเวลาต่อมา
แม้เป็นเรื่องยากที่ประเทศปลายทางผู้ได้รับผลกระทบจะเข้าไปแทรกแซงเรียกร้องให้เกิดการแก้ไขปัญหา เพราะเกี่ยวพันกับอำนาจอธิปไตย และผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจ
แต่การกำหนดมาตรการจัดการปัญหาสิ่งแวดล้อมข้ามพรมแดนมีความสำคัญมาก ในวันที่ปัญหาสิ่งแวดล้อมข้ามพรมแดนมีแนวโน้มว่าจะรุนแรงมากขึ้นทุกที
หมายเหตุ :
- อ่านเพิ่มเติม จดหมายเหตุ “หมอกควันข้ามพรมแดน” ไทย-อาเซียนตอนล่าง
