เรื่อง : สุชาดา ลิมป์
ภาพ : บันสิทธิ์ บุณยะรัตเวช
นิทรรศการ “ชั่วฟ้าดินสลาย” ของ ตะวัน วัตุยา น่าสนใจวิธีบันทึก-ปลดปล่อยความเชื่อที่ฝังรากผ่านเรื่องคู่ขนานในห้อง-สังคมอุปโลกน์ แล้วก่อกำแพงกั้นกลางความคิดของพลเมืองสองฝั่ง
เส้นสีอารมณ์ของความคิดที่มีต้นสายจากความสำเร็จ-ล้มเหลวของโฆษณาชวนเชื่อ แสดงความต่างผ่านรูปรอยคน สัตว์ สิ่งของ แวดล้อมถ้อยคำจากศรัทธาและจิตใต้สำนึกที่รับอิทธิพลจากการ์ตูนผีเล่มละบาท ผสานการใช้แปรงและพู่กันที่ให้ความรู้สึกราวพ่นสีสเปรย์บนกำแพงแบบกราฟฟิตี้
สนุกตรงศิลปะที่ตีแผ่ความจริงบนกำแพงเบื้องหน้า มีเบื้องหลังทอดยาวกว่าที่เห็น
:: กำแพงมีหู ประตูมีตา ::
ภาพรวมของงานคือการเล่าภาพยาวของสังคมไทย
“เป็นความตั้งใจแต่แรกที่อยากแบ่งห้องจัดแสดงเป็นสองฝั่ง ซึ่งแกลเลอรีนี้ก็มีทางเข้าออกให้สองทางจึงเหมาะจะใช้ ‘กำแพง’ กั้นกลางเป็นสัญลักษณ์เพื่อเล่าเรื่อง ‘กำแพงของคนไทย’ ที่เปลี่ยนกันไม่ได้”
จิตรกรผู้เคารพอุดมการณ์ของนักสู้มากกว่าอุดมคติของผู้สยบ เห็นว่าเวลานี้บ้านเมืองมีแต่เรื่องห้ามพูด กระทั่งเรื่องควรแลกเปลี่ยนก็กลับไม่สามารถคุยกันได้ ในที่สุดก็ต้องต่างคนต่างอยู่หรือตายไปข้าง
“ซึ่งอันที่จริงมีมาตั้งแต่สมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม แล้วชัดเจนขึ้นในยุคจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ ที่รัฐพยายามเดินหน้าสู่ภารกิจสร้างชาติ ต้องพึ่งการสื่อสารถึงประชาชน”
แน่ล่ะ ยุคสมัยที่ทั่วโลกต่างมีประวัติศาสตร์การเมืองการสงคราม ปืน ระเบิด อาวุธต่างๆ ล้วนคือสิ่งแสดงความแข็งแกร่ง แต่ปฏิเสธไม่ได้ว่าในสภาวการณ์อ่อนไหว “ภาษา” ก็คือ “อาวุธทรงพลัง”
“ผมสนใจช่วงจอมพลสฤษดิ์เพราะส่งผลมาถึงปัจจุบัน เป็นยุคที่รัฐไทยรับการสนับสนุนจากสหรัฐ องค์กร CIA จึงสอนวิธี propaganda โน้มน้าวผ่านสื่อหลายรูปแบบอย่างทีวีหรือโปสเตอร์ต้านคอมมิวนิสต์ นำเสนอภาพเปรียบเทียบชีวิตฝ่ายเสรีภาพในสังคมแห่งความสุข มีสาธารณูปโภคใช้ ผู้คนมีอิสระใต้ระบอบประชาธิปไตย ส่วนฝ่ายคอมมิวนิสต์ก็สะท้อนภาพแร้นแค้น ชนชั้นแรงงานถูกกดขี่ทำร้ายร่างกาย ก่อนทำนิทรรศการผมไปขอความรู้จากพี่ณัฐพล ใจจริง เขาสะสมสิ่งพิมพ์ช่วงเวลานั้นไว้เยอะ”
เพื่อปูพื้นประวัติศาสตร์สังคม กำแพงฝั่งแรกที่ผู้มาเยือนได้เห็นจึงสะท้อนวิถีโฆษณาชวนเชื่อ
“ว่าด้วยเรื่องของ ‘เสรีภาพ’ จึงเป็นห้องที่มีความสว่างไสว แสดงภาพที่มีสีสัน สื่อถึงสังคมในวิถีบวก ดีงาม มีวาทกรรมฮิตอย่าง ‘ฆ่าคอมมิวนิสต์ไม่บาป’ ที่คนไทยถูกปลูกฝังให้อยู่ใต้อำนาจ ขณะเดียวกันก็อาศัยศาสนาสนับสนุนความรุนแรงในนามของการปกป้อง”
ในความถูกขนบของโปสเตอร์บนกำแพงระดับสายตา สื่อถึงบ้านเมืองยุคสงครามเย็นที่ไปไหนมาไหนก็พบเห็นข่าวสารสะดุดตาโดยง่าย มีชีวิตโก้เก๋ภายใต้การเดินตามผู้นำที่ขยันจัดระเบียบคนในประเทศ ทว่าวิธีนำเสนอก็แทรกความจัดจ้าน เป็นรูปแบบที่ศิลปินหนุ่มทำการบ้านมาแล้วว่าหลักของการสื่อสารที่มีเป้าโน้มน้าวใจผู้พบเห็นให้ปฏิบัติตามนั้น เพียงเลือกเสนอความจริงบางส่วนด้วยภาษาที่มีน้ำหนัก
เท่านั้นอาจดูน้อย เขาจึงออกแบบนิทรรศการฝั่งนี้ให้สนุกขึ้นโดยใส่ความเคลื่อนไหวที่มองไม่เห็น
ในยุคที่เรื่องจริงถูกบังคับให้เก็บงำ จะพูดหรือทำอะไรต้องระมัดระวังเพราะอาจมีผู้ล่วงรู้ความลับ บางคราวสังคมที่ถูกทำให้เชื่อว่าสงบสุขอยู่จึงแว่วเสียงผู้ชุมนุม มีแสงไฟวาบ คล้ายมีกิจกรรมบางอย่าง
เย้ายวนให้คนที่อยู่กำแพงฝั่งนี้ใคร่รู้ อยากเดินออกไปข้างนอกเพื่อหาคำตอบจากกำแพงอีกฝั่ง
:: บาทเดียวดูเพลิน ::
ล่วงสู่ยุคปัจจุบันที่ประชาชนต่างเข้าถึงสิ่งพิมพ์โดยง่าย
วิธีโฆษณาชวนเชื่อจึงไม่ถูกจำกัดเพียงการใช้งานโดยรัฐ
รูป-คำบนโปสเตอร์กลายเป็นอาวุธสำคัญที่นักศึกษาและปัญญาชนหัวก้าวหน้าก็ใช้เป็นเครื่องมือสื่อสารกับมวลชนเพื่อปลุกใจ เรียกร้อง ต่อต้าน เผยความไม่ชอบธรรมของรัฐที่เกิดขึ้นแบบซุกซ่อน
ยิ่งโมงยามที่ต้องการขยายแนวร่วม พวกเขารู้ว่าจะทำให้เชื่อต้องสื่อสารด้วย “ภาษาเดียวกัน”
“ผมคุมโทนกำแพงฝั่งที่เป็นภาพสะท้อนฝ่าย ‘คอมมิวนิสต์’ ด้วยเฉดขาวดำสื่อถึงความจริงอีกด้านที่สวนทาง ประกอบกับผมเคยพาเพื่อนฝรั่งไปเที่ยววัดไผ่โรงวัวแล้วประทับใจการตีความเชื่อออกมาเป็นรูปปั้นได้เยอะมากๆ ซึ่งในไทยก็มีงานศิลปะที่สะท้อนเรื่องราวเกี่ยวกับนรกสวรรค์มากมาย เป็นประเทศที่มีของศักดิ์สิทธิ์หลอกให้คนกลัวบาป กลัวตกนรก กลัวนั่นกลัวนี่เยอะไปหมด และผมก็ชอบอ่านหนังสือการ์ตูนผีเล่มละบาท มันเป็นวัฒนธรรมรากหญ้าที่อยู่คู่สังคมไทยมาเนิ่นนาน”
ผีเป็นตัวแทนความมืดที่น่ากลัว ขณะเดียวกันก็เป็นสิ่งเร้นลับที่น่าค้นหา
เมื่อจะถ่ายทอดวัฒนธรรมคลั่งชาติและการเวียนว่ายตายเกิดของผู้มีอำนาจกับผู้ที่ถูกบังคับให้อยู่ใต้อำนาจอย่างไม่มีวันหลุดพ้นดั่งนรกอเวจี-เส้นทางที่ไม่สิ้นสุด ตลอดความยาวของกำแพงฝั่งคอมมิวนิสต์จึงวนเวียนไปด้วยบรรยากาศของผีร้ายตามหลอกหลอนที่ตะวันรับบันดาลใจจากรูปปั้นผีอิริยาบถนานาทั้งสูงเท่าต้นตาล มือเท่าใบลาน ลิ้นยาวแตะพื้น ฯลฯ แล้วปลุกผีระดับชาติทั้งคนเปลือย กระสือสาว ผีหัวขาด ผีตาถลน ฯลฯ จากกองการ์ตูนเล่มละบาททะลุหน้ากระดาษเก่าสีครีมสู่ผืนผ้าใบ ไม่ลืมชวนผู้คุมวิญญาณ (หัวเป็นสัตว์กีบมีเขาตัวเป็นคน) หมาดำ ต้นงิ้ว คนต้องขื่อคา ฯลฯ จากจินตนาการมาร่วมสำแดงพฤติกรรม
โดดเด่นด้วยเรื่องจริงของชนชั้นกรรมาชีพที่สังคมตีตราเป็นคอมมิวนิสต์จึงถูกเจ้าหน้าที่รัฐจับกุมไปสังหารด้วยการ “เผาลงถังแดง” แล้วปกปิดข่าวด้วยวิธียัดแทรกไว้ในที่ลับตา จะวาดให้สมจริงคงไม่ยาก แต่เรื่องจิตใต้สำนึกดี-เลวแบบมนุษย์หาเช้ากินค่ำน่าท้าทายกว่าในรูปแบบเสียดสีแสบๆ ที่ชาวบ้านเข้าถึงง่าย
“ผมจ้างนักเขียนการ์ตูนสเกตช์เหตุการณ์เผาลงถังแดงโดยผมบรีฟเรื่องให้เขาจินตนาการ เพราะผมวาดแนวการ์ตูนเล่มละบาทไม่เป็น แต่ผมชอบลายเส้นที่มันดูซื่อดี ไม่จำเป็นต้องถูกหลัก anatomy แล้วผมค่อยนำมาเพ้นท์เป็นชิ้นใหญ่บนกำแพงอีกที เช่นเดียวกับการเพ้นท์ตัวอักษรด้วย ‘ฟอนต์ผี’ ก็มีทีมงานช่วย เป็นฟอนต์ที่ตั้งใจเล่นกับข้อความที่ก่อให้เกิดความแตกแยก”
แม้ทำงานเป็นทีม นิทรรศการนี้ยังเต็มด้วยลายเซ็นเฉพาะตัวจากการเขียนรูปแบบฉับพลันของเขา บางจังหวะปรากฏรอยฝีแปรงหนักข้อ รอยขีดของด้ามพู่กัน ทำให้เกิดรอยแผล รอยเปื้อน รอยคราบ ทั้งโดยธรรมชาติและตั้งใจ หากเผลอเพ่งนานอาจคล้ายยินเสียงรอยแปรงที่ตวัดวกวนในบางรูปหรือลายเส้นที่ลากพู่กันให้วิ่งไปพยายามฟ้องสิ่งที่พุ่งพล่านอยู่ในจิตใจของศิลปิน
ช่วยไม่ได้หากใครจะเผลอตีความซ้อนสัญลักษณ์จากภูมิหลังของสังคม เห็นร่างไร้วิญญานของหญิงสาวผูกคอใต้ต้นไม้ทาบทับภาพใครคนหนึ่งใต้ต้นมะขามเมื่อเหตุการณ์ ๑๖ ตุลาคม ๒๕๑๙…
นั่นทำให้แม้การ์ตูนผีเล่มละบาทจะเรียกลูกค้าด้วยปกภูตผีและผู้หญิงสวยเซ็กซี่ แต่คน-ผี-สัตว์นรกบนกำแพงยาวต่อเนื่องประหนึ่งจิตรกรรมสอนใจบนผนังอุโบสถฉบับตะวัน ไม่ได้ดึงดูดด้วยความสยิว-สยองอย่างไร้ความหมาย ลึกลงไปคือนัยเรียกร้องให้ยอมรับความแตกต่าง
ยังไม่ต้องพูดถึงมิตรภาพไร้พรมแดน แค่ก้าวข้ามกำแพงของความหลากหลายให้ได้ก่อน
กระสือคือคน คอมมิวนิสต์ก็ใช่
:: ประโยคสัญลักษณ์ ::
คุณค่าของศิลปะอยู่ที่การแสดงออกของศิลปิน
ไม่ว่าสังคมจะอิดโรยอย่างไร หน้าที่ของจิตรกรต้องเขียนภาพ สำคัญกว่าคุณภาพคือซื่อสัตย์ต่อความคิด แล้วการแสดงออกต่อศรัทธาจะเป็นเครื่องตัดสินชีวิตตน
คือสิ่งที่แวบขึ้นในหัวขณะชมนิทรรศการฝั่งกำแพงคอมมิวนิสต์ที่นอกจากอิทธิพลการ์ตูนผียังดึงดูดสายตาด้วยมิติหนา-บาง ปาดแปรงชัด-เบลอ ให้ดูคล้ายพ่นสเปรย์อย่างกราฟฟิตี้
“ถ้าอยากรู้ว่าศิลปินคิดอะไรให้ดูที่รูปแบบงานของเขา อย่างกราฟฟิตี้ถ้าทำออกมาใสๆ เรารักกันเถิด อย่าทะเลาะกันเลย ไม่มีเนื้อหาต่อต้านอะไรก็อย่าเรียกกราฟฟิตี้ มันปลอม กราฟฟิตี้มันเกิดในทศวรรษที่ ๖๐-๗๐ บุกเบิกโดยผู้ที่ต่อต้านความไม่เป็นธรรมจริงๆ ต้องแอบทำ หนีตำรวจ คนที่รอดจากการถูกจับจึงมีชื่อเสียงซึ่งหลายคนก็เสียชีวิตแล้ว ในไทยมีคนทำเยอะแต่เป็นการแสดงออกทางศิลปะตามแฟชั่น ไม่ใช่แนวคิดของกราฟฟิตี้ เพราะไม่มีการเสียดสีหรือล้อเลียนเรื่องราวต่างๆ ในสังคม”
ตะวันเล่าเบื้องหลัง งานชุดนี้ไม่ได้ร่างแบบให้จบค่อยทำตามคอนเซ็ปต์ที่สมบูรณ์ เขาเลือกวิธีด้นสด ค่อยแต่งค่อยเติม แก้ไปแก้มา บรรดารูปเล่าจึงไม่ได้ปะติดปะต่อตามช่วงเวลาหรือเกณฑ์ใด เพียงจัดวางวาด-เขียนโดยใช้หัวใจที่ยังรู้สึกรู้สาต่อเหตุการณ์อดีตและยึดระยะห่างง่ายๆ ให้ดูสนุกแบบสบายตา ปล่อยความคิดไปกับความทรงจำ งานจะออกมาสมบูรณ์หรือดูขัดบ้างก็ไม่ติด
เพราะความรู้สึกที่เหมือนงานยังไม่เสร็จก็เข้ากันดีกับเรื่องจริงที่ยังไม่จบ
“นิทรรศการนี้มีจุดเชื่อมโยงจากเมื่อปีที่แล้วผมไปวาดภาพพอร์เทรตกลุ่มเยาวชนบนผนังที่ WTF Gallery เดิมจะวาดลงกระดาษแต่มีผู้เสนอให้วาดบนกำแพง ปรกติเวลาวาดรูปคนเสร็จผมจะให้เขาเขียนชื่อกำกับ พอเป็นกำแพงมันมีพื้นที่จึงคิดว่าให้เขียนสิ่งที่อยากเขียนแล้วกัน ปรากฏว่าที่พวกเขาเขียนมันเป็นความรู้สึกที่ค่อนข้างเรียล แล้วในงานมีการไลฟ์ ทำให้มีเจ้าหน้าที่มาตรวจตรา”
ย้อนอย่างกระชับ ๑๘ พฤศจิกายน ๒๕๖๔ มูลนิธิผสานวัฒนธรรมจัด Live Painting แสดงดนตรีประกอบการวาดภาพใบหน้าเยาวชนนักเคลื่อนไหวทางการเมืองที่แยกดินแดง ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของเทศกาลศิลปะ Safe in custody awareness month เพื่อสร้างความตระหนักรู้ต่อประเด็นทรมานและการปฏิบัติอย่างไร้มนุษยธรรมในสังคม ขณะที่ตะวันวาด คนต้นแบบจะเล่าประสบการณ์ไปพร้อมกัน กิจกรรมดำเนินจนจบในระยะเวลาเพียงชั่วโมงบนกำแพงอาคารหน้า WTF Gallery & Cafe ขณะที่ทุกคนเตรียมแยกย้ายมีเจ้าหน้าที่รัฐนำกำลังมาปิดล้อม เรื่องอ่อนไหวคืนนั้นจบสันติเพียงให้ลบข้อความบนกำแพง-พื้นที่ส่วนตัว
“บ้านเรามีความจริงเยอะมากที่พูดไม่ได้ต้องถูกลบ แต่เราก็ยังรู้กันเองในกลุ่มเพื่อน ผมจึงสะท้อนออกมาในลักษณะของบางข้อความที่มีการเขียนถึงสิ่งไม่ดีต่างๆ ทั้งคำหยาบ คำที่สื่อความหมายไม่สมควร คำเตือนในสิ่งที่ห้ามทำ แล้วก็ลบไปด้วยความกลัว”
เพื่อปกป้องหลายชีวิตที่ในแต่ละวันก็เหมือนกำลังไต่อยู่กับความตายพอแล้ว
ทำไมศิลปินจะไม่รู้ ว่าความอยากรู้อยากเห็นเป็นธรรมชาติหนึ่งของสัตว์สังคม
โดยเฉพาะที่เกี่ยวข้องกับเรื่องเร้นลับ ความรุนแรง หรือเหตุการณ์กระทบจิตใจ
บางคำจึงถูกสีที่เข้มกว่าปาดทับจนอ่านยากหน่อย ขณะที่บางแถบก็ใช้สีที่อ่อนกว่าคำเป็นเครื่องมือในการลบแบบสร้างความคลุมเครือ ราวกับว่าวิธีปิดให้อยากรู้คือการต่อสู้ทางหนึ่ง
ต่อให้งานนิทรรศการนี้เป็นการจัดแสดงชั่วคราวเมื่อถึงเวลาจะต้องทลาย
แต่เรื่องจริงใดๆ ที่เคยเกิดบนกำแพงจะเป็นคราบทรงจำ…ชั่วฟ้าดินสลาย
*นิทรรศการ ชั่วฟ้าดินสลาย แสดงถึง ๓๐ ธันวาคม ๒๕๖๕ ณ X space Gallery
