แบบแผนตามจินตนาการ บนเส้นทางชีวิตจริงของสิ่งมีชีวิตที่เรียกว่า ‘มนุษย์’

เรื่อง : ธนากร สิงห์ทา
ภาพ : ธนากร สิงห์ทา, และ Pixabay

“เราเปลี่ยนแปลงจากแค่มนุษย์เพียงสปีชีห์หนึ่งในหลายสปีชีส์ที่เคยปรากฎขึ้นบนโลก แต่กลายมาเป็นมนุษย์เพียงสปีชีส์เดียวที่ยังหลงเหลืออยู่บนโลกใบนี้”

เซเปียนส์ หรือที่เราคุ้นหูกับคำว่า โฮโม เซเปียนส์ หมายถึงมนุษย์ผู้ชาญฉลาด เป็นสปีชีห์เดียวที่ยังมีชีวิตอยู่ในสกุล Homo สัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม ที่มีเอกลักษณ์เฉพาะตัว

มนุษย์สมัยใหม่ถือกำเนิดขึ้นในทวีปแอฟริการาว 200,000 ปีที่แล้ว โฮโม เซเปียนส์ แบ่งออกเป็น 2 ชนิดย่อย (subspecies) ได้แก่ โฮโม เซเปียนส์นีแอนเดอร์ธัลเลนซิส (Homo Sapiens Neandertalensis) หรือมนุษย์นีแอนเดอร์ธัล และโฮโม เซเปียนส์ เซเปียนส์

โฮโม เซเปียนส์ หรือมนุษย์ มีความแตกต่างจากสัตว์ร่วมโลกอีกหลายล้านสายพันธุ์ ไม่ว่าจะเป็นเรื่องการสร้างอารยธรรม ระบบการสื่อสารด้วยสัญลักษณ์ เช่น ภาษา เพื่อการแสดงออก แลกเปลี่ยนความคิด และการจัดระเบียบ บรรทัดฐานทางสังคมและพิธีกรรม สิ่งต่าง ๆ เหล่านี้ล้วนแต่เกิดจากการประกอบสร้างของสิ่งมีชีวิตที่เรียกว่า “มนุษย์” จนกลายเป็นสิ่งที่เรียกว่า “แบบแผนตามจินตนาการ (Imagin order)”

คำกล่าวที่ว่า เราทุกคนต่างตกอยู่ในโลกของจินตนาการ คงถือว่าเป็นสิ่งที่ปฏิเสธไม่ได้ในปัจจุบัน มนุษย์ที่ถือกำเนิดและวิวัฒนาการมาหลายล้านปีต่างมีแบบแผนตามจินตนาการด้วยกันทั้งนั้น ข้อตกลงร่วมกันของสังคมมนุษย์เพื่อการดำรงชีวิตที่เป็นเป็นระเบียบแบบเเผน ถือว่าเป็นลักษณะที่พิเศษของมนุษย์ อาทิ การตกลงใช้ เงิน เพื่อเป็นตัวกลางแลกเปลี่ยนสินค้าและบริการของมนุษย์ ค่านิยมและธรรมเนียมปฏิบัติที่มนุษย์ทำข้อตกลงกัน และเป็นหลักฐานเชิงประจักษ์ของแบบแผนตามจินตนาการที่มนุษย์สร้างไว้

‘กายภาพ’ วิวัฒนาการของ เซเปียนส์

ถ้ามองทางกายภาพสิ่งที่ทำให้มนุษย์มีระบบจัดการกับความคิดคือ สมอง สมองที่ใหญ่กว่าไพรเมตประเภทอื่น ๆ ซึ่งในมนุษย์ปัจจุบันมีขนาดเฉลี่ย 1,330 มิลลิเมตร ใหญ่กว่าของลิงชิมแปนซีหรือลิงกอริลลามากกว่าสองเท่า ขนาดที่ขยายใหญ่ในแต่ละเขตของสมองไม่เท่ากัน คือ สมองกลีบขมับ ซึ่งมีศูนย์ประมวลผลทางภาษา ได้ขยายใหญ่ขึ้นมากกว่าเขตอื่น ๆ การขยายขนาดของสมองมีผลต่อเรื่องพัฒนาการมนุษย์ เช่น การทำอาหารให้สุก และมีการเสนอว่า มนุษย์มีเชาวน์ปัญญาที่สูงขึ้น เป็นการตอบสนองต่อความจำเป็นในการแก้ปัญหาทางสังคม (เป็นทฤษฎีที่เรียกว่า Social brain hypothesis)

นอกจากนี้ยังมีข้อสังเกตต่าง ๆ ที่น่าสนใจ ที่ทำให้มนุษย์กลายเป็นสิ่งมีชีวิตที่พิเศษกว่าสัตว์ชนิดอื่นๆ

“คนเป็นสัตว์ไม่กี่ชนิดที่มีตาขาว”

หนึ่งการตั้งสมมุติฐานของ แทนไท ประเสริฐกุล นักสื่อสารวิทยาศาษสตร์ที่ตั้งข้อสมมุติฐานขึ้นมา เพื่อชี้ให้เห็นว่าคนเป็นสิ่งมีชีวิตที่พิเศษกว่าสัตว์ชนิดอื่นๆ

ตาขาวทำให้เรารู้ว่าเรากำลังมองไปทางไหน และสัตว์ที่มีตาขาวมากก็มีไม่กี่ชนิด เช่น หมาป่า ข้อสมมุติฐานนี้เป็นข้อฉุกคิดที่ทำให้เกิดปัญหาอื่น ๆ

“เพราะสัตว์ส่วนใหญ่จะมีตำแหน่งของดวงตาไปแนวข้างมากกว่าแนวตรงเข้าหากัน เพราะลักษณะตำแหน่งของตาดังกล่าวจะช่วยเพิ่มทัศนียภาพในการมองเห็นให้กับสัตว์ชนิดนั้น แต่ตำแหน่งตาของมนุษย์ที่อยู่ศูนย์กลางตรงแสดงให้เห็นว่าคนสามารถมองภาพแบบสามมิติได้นั่นเอง” คำอธิบายเสริมจาก รองศาสตราจารย์ ดร.เจษฎา เด่นดวงบริพันธ์ หนึ่งในผู้ชำนาญการด้านชีวภาพ กล่าวให้เห็นถึงคุณลักษณะพิเศษที่แตกต่างของมนุษย์

เพียงแค่ลักษณะทางกายภาพของมนุษย์ที่ถูกพัฒนาและวิวัฒนาการมาจนถึงปัจจุบัน แสดงให้เห็นถึงการปรับตัวทางด้านกายภาพแสนพิเศษที่ทำให้สามารถดำรงอยู่ในโลก ได้อย่างสมบูรณ์ และการปรับตัวที่มีลักษณะเฉพาะตัวที่แตกต่างจากสิ่งมีชีวิตทุกชนิดบนโลกใบนี้ กายภาพเป็นตัวบ่งชี้และสนับสนุนให้เกิดอารยธรรมและการดำรงชีพ ที่ถือเป็นความสำเร็จของสิ่งมีชีวิตที่ชื่อว่า “โฮโม เซเปียนส์”

หากจะให้ยกตัวอย่างลักษณะกายภาพที่เป็นตัวบ่งชี้และสนับสนุนให้เกิดอารยธรรมและการดำรงชีพ ที่มนุษย์เท่านั้นสามารถทำได้ เช่น การบริโภคอาหารที่มีลักษณะแตกต่างและจำเพาะ ถือว่าเป็นสิ่งมีชีวิตชนิดเดียวที่มีการปรุงแต่งและดัดแปลงอาหารก่อนนำมารับประทาน ทั้งที่การบริโภคอาหารของมนุษย์ในยุคแรกๆล้วนเกิดจากการออกล่าและบริโภคแบบดิบ ๆ ทั้งนั้น แต่ก็เริ่มมีวิวัฒนาการการรับประทานอาหารมากขึ้น เริ่มทำอาหารให้สุกด้วยไฟ เริ่มมีการปรุงแต่งอาหาร เริ่มมีการถนอมอาหาร และนำไปสู่การบริโภคอาหารในปัจจุบัน

คีย์สำคัญของมนุษย์คือ “ภาษา”

ภาษา ในความหมายอย่างกว้าง หมายถึงกิริยาอาการที่แสดงออกมาแล้วสามารถทำความเข้าใจกันได้ ไม่ว่าจะเป็นระหว่างมนุษย์กับมนุษย์ มนุษย์กับสัตว์ หรือสัตว์กับสัตว์ ส่วนภาษาในความหมายอย่างแคบนั้น หมายถึงเสียงพูดที่มนุษย์ใช้สื่อสารกันเท่านั้น

มนุษย์มีความพิเศษกว่าสัตว์ประเภทอื่น ๆ ตรงที่เรามี ‘ภาษา’ เป็นตัวกลางในการสื่อสารและสร้างอารยธรรม ดร.นำชัย ชีววิวรรธน์ นักสื่อสารวิทยาศาสตร์หนึ่งในผู้แปลหนังสือ “เซเปียนส์ ประวัติย่อมนุษยชาติ” หนังสือแนวสารคดีที่เป็นผลงานเบสต์เซลเลอร์ของ ยูนัล โนอาห์ แฮรารี นักประวัติศาสตร์และศาสตราจารย์ชาวยิว ‘ภาษา’ หนึ่งในคีย์สำคัญที่ทำให้เราสามารถดำรงเผ่าพันธุ์ และอยู่เหนือวิวัฒนาการการดำรงชีวิตต่างจากสัตว์อื่นๆ

“เราเปลี่ยนแปลงจากแค่มนุษย์เพียงสปีชีส์หนึ่งในหลายสปีชีห์ที่เคยปรากฎขึ้น และกลายมาเป็นมนุษย์เพียง สปีชีส์เดียวที่ยังหลงเหลืออยู่บนโลกใบนี้” ตลอดประวัติศาสตร์อันยาวนานของพวกเรา เกิดความเปลี่ยนแปลงทั้งสุขนาฏกรรมและโศกนาฏกรรม และหัวใจหลักสำคัญของการอยู่รอดของมนุษย์คือ ‘ภาษา’

ภาษา และเทคโนโลยีหินแบบเฉพาะงาน เริ่มขึ้นประมาณ 50,000 ปีก่อน ตามข้อมูลทางมานุษยวิทยา แม้ว่าจะมีนักวิทยาศาสตร์บางส่วนเสนอว่า เป็นการพัฒนาทางพฤติกรรมอย่างค่อย ๆ เป็นค่อย ๆ ไป ในช่วงระยะเวลาที่ยาวนานยิ่งกว่านั้น ซึ่งอาจนานถึง 300,000 ปี และเริ่มมีหลักฐานแล้วว่าพฤติกรรมปัจจุบันนั้น ความจริงมีปรากฎแล้วก่อนหน้านั้น

ไม่เพียงแค่เรื่องภาษาเท่านั้นที่ถือว่าเป็นคีย์หลักสำคัญของวิวัฒนาการและการเอาชีวิตรอดของมนุษย์ ยังมีปัจจัยด้านอื่น ๆ อีกมากมาย เช่น มนุษย์กับศักยภาพนักประดิษฐ์ ความเชื่อร่วมกัน หรือแม้กระทั่งสงคราการรบก็ล้วนแล้วแต่เป็นปัจจัยสำคัญในการประกอบสร้างและพัฒนาวิวัฒนาการ

บรรดาปัจจัยเหล่านี้ได้ถูกนำมาอธิบายขยายความให้เห็นภาพผ่าน “เซเปียนส์ ประวัติย่อมนุษยชาติ” ไม่ว่าความสามารถในการควบคุมไฟ ซึ่งถือเป็นหนึ่งในทักษะชั้นเชิงที่ทำให้มนุษย์ก้าวไปไกลกว่าสิ่งมีชีวิตบนโลก ซึ่งการถ่ายทอดทักษะและความสามารถนี้จะเห็นว่ายังต้องใช้ภาษาเข้ามาเป็นเครื่องมือในการสื่อสารและถ่ายทอดอารยธรรม

สิ่งที่น่าสนใจอีกอย่างของเนื้อหาในหนังสือเล่มนี้คือการบอกกล่าวถึงความพิเศษในเรื่องของภาษามนุษย์ การพูดคุยนินทาที่ช่วยให้คนเราอยู่รวมกันเป็นหมู่เหล่าได้อย่างไม่น่าเชื่อ การที่มนุษย์ใช้ภาษาที่ไม่เพียงแต่เรื่องของการถ่ายทอดและทำความเข้าใจ แต่ยังหมายรวมถึงการสนองอารมณ์ และการเข้าสังคม ก็ถือว่าเป็นอีกเรื่องเเปลกที่ทำให้เกิดคำว่า “สังคม” ขึ้นได้

เรื่องราวการเดินทางของมนุษย์ที่แฝงไปด้วยความน่าตื่นตาตื่นใจ และเรื่องราวต่าง ๆ ที่แม้กระทั่ง มนุษย์อย่างเราเองก็ไม่รู้มาก่อน ถูกบอกเล่าผ่านลายปากกาอย่างบรรจงในหนังสือเล่มนี้ เพราะอย่างที่ทราบกันว่าการสื่อสารและภาษาของมนุษย์เป็นหนึ่งในคีย์สำคัญของการมีอยู่และการปรากฎแหล่งอารยธรรมมนุษย์ที่กระจายออกไปทั่วโลก หนังสือเล่มนี้จึงเปรียบเสมือนหนึ่งในเครื่องบันทึกประวัติศาสต์ และข้อพิสูจน์อำนาจของภาษา

ความพิศวงของการเปลี่ยนแปลงวิวัฒนาการของโฮโม เซเปียนส์ ยังถือว่าเป็นปริศนา และถือว่าเป็นความมหัศจรรย์ที่ธรรมชาติรังสรรค์ขึ้น โดยปัจจัยต่าง ๆ ที่ถูกนำมาอธิบายขยายความอย่างเห็นภาพ การประกอบสร้างและการปรับสภาพเอาชีวิตรอดของมนุษย์ถือว่าเป็นสิ่งที่น่ามหัศจรรย์ ความท้าทายของวิวัฒนาการมนุษย์ยังคงเป็นคำถามที่หาคำตอบได้ไม่สิ้นสุด

ข้อมูลอ้างอิง

• งานเปิดตัวหนังสือเซเปียนส์: ประวัติย่อมนุษยชาติ วันพฤหัสบดี ที่ ๑๓ กันยายน ๒๕๖๑ คณะวิทยาศษสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย จัดโดย ยิปซี กรุ๊ป ร่วมกับ สำนักงานพัฒนาวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีแห่งชาติ (สวทช.)