เรื่องและภาพ : ชลชาติ พุ่มจันทร์
ได้ยินมานานว่าภาคอีสานขึ้นชื่อแหล่ง “ผลิตภัณฑ์แปรรูปจากปลา”
และชุมชนแต่ละพื้นที่ก็มีกระบวนวิธีแปรรูปที่มีเอกลักษณ์แตกต่าง
เหตุผลสำคัญที่เสริมให้อีสานโดดเด่นคงเพราะตั้งอยู่ในภูมิศาสตร์ที่มีแหล่งน้ำอุดมสมบูรณ์ขนาดใหญ่หลายแห่ง หนึ่งในพื้นที่สำคัญคือ “เขื่อนอุบลรัตน์” กินพื้นที่ตั้งแต่อำเภออุบลรัตน์ จังหวัดขอนแก่น ไปจนอำเภอโนนสัง จังหวัดหนองบัวลำภู จึงมีชาวบ้านรอบบริเวณจำนวนมากอาศัยประกอบอาชีพประมง
โดยปรกติชาวประมงจะออกหาปลาด้วยเรือเล็กติดเครื่องยนต์ไปในท้องน้ำของเขื่อนอุบลรัตน์ นับเป็นพาหนะที่พวกเขาสามารถใช้งานได้คล่องตัว
พื้นที่ทำงานของชาวประมงรายล้อม “แพยกยอลอยน้ำ” ทั้งขนาดกลางไปจนขนาดใหญ่ช่วยในการหาปลาปริมาณมาก แต่จะพักการใช้งานช่วงฤดูปลาวางไข่(ช่วงเดือนสิงหาคมถึงธันวาคม) เป็นกติกาที่รู้กันในหมู่ประมงว่าต้องไม่จับปลาเล็กและห้ามใช้เเพยกยอขนาดใหญ่เมื่อเข้าสู่ปลายฝนไปจนหน้าหนาวราวเดือนสิงหาคมเป็นต้นไป เพื่อให้สัตว์น้ำได้ขยายพันธุ์ และให้ธรรมชาติได้มีโอกาสได้ฟื้นฟู ช่วงเวลานั้นรอบเขื่อนจะดาษดื่นด้วยแพยกยอที่ถูกพักงานนำขึ้นบกจอดไว้ตามฝั่ง ใช้เพียงเรือเล็กหาปลาอย่างพอดี
เมื่อกลับเข้าฝั่ง ชาวบ้านจะนำทรัพยากรที่หาได้มาจำหน่ายทั้งแบบสด-แห้ง ทั้งสองแบบได้รับความนิยมไม่แพ้ผลิตภัณฑ์แปรรูปจากปลา เช่น ปลาส้ม ปลาแห้ง แหนมปลาส้ม ปลาสร้อยทอด ฯลฯ
วิถีปรกติเคยเป็นเช่นนั้น…
กระทั่งปี 2564 จนปัจจุบัน เขื่อนอุบลรัตน์ประสบปัญหาน้ำท่วมทุกปี
ทำให้บ้านเรือนเเละไร่นา รวมถึงทรัพย์สินบางส่วนเสียหาย จมลงน้ำ หลังน้ำท่วมยังเกิดปัญหาอื่นตามมา ทั้งกระเเสน้ำที่พัดเเรงจนหาปลาไม่ได้อย่างเคย เเม้มีช่วงน้ำลดจนกลับมาหาปลาได้ก็ต้องเตรียมใจว่าจากนี้จะเกิดปัญหาน้ำท่วมทุกปีให้ต้องพร้อมรับการปรับตัวเสมอ เเค่ว่าความเสียหายนั้นจะหนักหรือเบา
บางปีน้ำอาจเพิ่มระดับขึ้นริมตลิ่งนิดหน่อย บางปีอาจท่วมหนักจนถึงถนนริมเขื่อน เช่นสถานการณ์ล่าสุดในจังหวัดขอนเเก่นเมื่อต้นปี 2567 บ้านไม้ที่ถูกน้ำท่วมเป็นเวลานานจนผุพังเกินแรงซ่อม ที่สุดก็ถูกทิ้งร้างเป็นอนุสรณ์อยู่รอบบริเวณเขื่อนอุบลรัตน์
ชาวประมงต้องพักอาชีพในน้ำ หันไปทำเกษตรไร่นา เลี้ยงสัตว์ เช่น วัว ควาย บ้างเข้าเมืองไปหางานอื่นทำ รับจ้างใช้เเรงงานก็มี
“มันเป็นปัญหาที่ต้องเจอทุกปีแต่ทำอะไรไม่ได้ เรายากจน จะย้ายบ้านไปที่อื่นก็ไม่ได้ ต้องปรับตัวไปตามน้ำ เมื่อเรากำหนดน้ำกำหนดธรรมชาติไม่ได้ ก็ต้องกำหนดตัวเอง รับจ้างทำอย่างอื่นไปก่อน เกี่ยวข้าวบ้าง ขนของบ้าง รอวันน้ำลดสู่ระดับปรกติให้สามารถออกเรืออีกครั้งค่อยกลับไปหาปลาตามเดิม”
มงคล ลงระกำ ชาวประมงในเขื่อนอุบลรัตน์สะท้อนความผูกพัน
เพราะไม่ว่าอย่างไร การฝากอาชีพไว้กับฝูงปลา และใช้ชีวิตตามกระเเสน้ำ ก็เป็นวิถีคนที่นี่
