การทำงานสารคดีแบบลงชุมชนครั้งแรกของผม คือป่าชุมชน ที่บ้านทุ่งยาว จังหวัดลำพูน เมื่อสักเกือบ ๓๕ ปีก่อน
เดินไปตามทางดินทอดยาวลึกเข้าไปในหมู่บ้าน เจอบ้านหลังไหนก็ขอขึ้นเรือนล้านนายกพื้นสูง ขอคุยกับพ่ออุ้ยแม่อุ้ยเพื่อจะ พยายามเข้าใจวิถีชุมชน
แค่เรือนแรกก็พบว่าตัวเองไร้เดียงสามาก เพราะฟังภาษาถิ่น หรือคำเมืองไม่ได้เลยสักคำ ไม่รู้เลยว่าจะมีชาวบ้านที่พูดแต่ภาษาท้องถิ่น เลยได้แต่พยักหน้ารับเวลาพ่ออุ้ยแม่อุ้ยพูดจบประโยค
สัมผัสถึงน้ำเสียงและท่าที่อ่อนโยนเปี่ยมเมตตาที่คนแปลกหน้าอย่างผมได้รับ
เป็นครั้งแรกที่คนเติบโตในศูนย์กลางวัฒนธรรมหลักรู้สึกว่าตนเองต่างหากที่เป็น “คนอื่น” ไม่เข้าใจทั้งภาษาถิ่น วัฒนธรรม อาหาร การทำเหมืองฝาย การไหว้ผีฝ่าย ฯลฯ
ประสบการณ์ทำงานที่เพิ่มขึ้นตามเวลา ทำให้ตระหนักเสมอว่าเราเป็น “คนอื่น” ที่ขออนุญาตเข้าไปในพื้นที่ เพื่อเรียนรู้ และเข้าใจในวิถีชีวิต ความคิด ความเชื่อ ของเจ้าของพื้นที่ด้วยความ เคารพในเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมของพวกเขา
เช่นเดียวกับเวลาเข้าไปถ่ายทอดเรื่องราวในพื้นที่ธรรมชาติ เราก็เป็นเพียง “มนุษย์แปลกหน้า” ที่ขอเข้าไปในบ้านหลังใหญ่ของ พืชพรรณ สัตว์ป่า และสิ่งมีชีวิตน้อยใหญ่ พยายามเข้าใจระบบ ความสัมพันธ์อันซับซ้อนของชีวิตต่างสายพันธุ์ ที่ยิ่งแตกต่างกว่าผู้คนต่างวัฒนธรรม
โลกเต็มไปด้วยความแตกต่างหลากหลาย ทั้งสังคมของ ธรรมชาติและสังคมของมนุษย์
แต่แทนที่จะเคารพความจริงนั้น ประวัติศาสตร์มักสะท้อนว่า เรามองความแตกต่างคือภัยคุกคาม
การขยายอำนาจทางการเมืองและการปกครองให้อยู่ในระบอบหนึ่งเดียวภายใต้รัฐหรือจักรวรรดิมีมาแต่โบราณ
การกลืนกลายวัฒนธรรมอื่นให้อยู่ภายใต้วัฒนธรรมของ ผู้มีอำนาจเหนือกว่าด้วยวิธีต่าง ๆ ทั้งการบังคับด้วยกฎหมาย การ เผยแพร่ศาสนาและปลูกฝังภาษาส่วนกลาง ฯลฯ
เจ้าของวัฒนธรรมเดิมที่ยอมปรับตัวเพื่อความอยู่รอดก็มี แต่ ที่ต่อสู้เพื่อดำรงเอกลักษณ์ของตนเองก็มี จนเป็นความขัดแย้งทั้งในอดีตและปัจจุบัน
ครั้งหนึ่งประเทศไทย ชาติพันธุ์ในอีสานและภาคเหนือเข้าร่วมพรรคคอมมิวนิสต์เพื่อต่อต้านอำนาจกดขี่ของรัฐ ชาวมลายูมุสลิมในชายแดนภาคใต้ถูกข่มเหงบังคับทางวัฒนธรรม จนเป็นปัจจัยหนึ่งในความขัดแย้งยาวนาน
ครั้งหนึ่งระดับโลก นาซีสังหารล้างเผ่าพันธุ์ชาวยิว ผู้ปกครอง ออสเตรเลียแยกเด็กชนเผ่าพื้นเมืองจากครอบครัว นำมาเลี้ยงดู ในครอบครัวคนผิวขาวที่นับถือศาสนาคริสต์ ฯลฯ
ปัจจุบันสงครามการต่อสู้กับการกลืนกลายยังคงดำเนินไป
….สงครามยูเครน-รัสเซียที่อ้างสาเหตุจากการทำลายอัตลักษณ์ ของชาติพันธุ์แต่ละฝ่าย
…สงครามเมียนมากับชนกลุ่มน้อยต่างชาติพันธุ์ ฯลฯ
ส่วนธรรมชาติถูกมนุษย์ทำลายความหลากหลายที่เรา ไม่เข้าใจ กลืนกลายให้เป็นเมืองและสิ่งปลูกสร้างในนามของ ความเจริญ เพียงเพื่อผลประโยชน์สูงสุดที่มนุษย์ต้องการ
พื้นที่ชุ่มน้ำถูกขุดลอกถมทับให้เป็นพื้นที่เกษตร หาดทราย ธรรมชาติถูกทำลายด้วยกำแพงหินและบันไดหิน พื้นที่ธรรมชาติ ซึ่งคนเห็นความรกร้างว่าคือความเป็นอื่น ถูกไถทิ้งเพื่อก่อสร้างหรือปลูกกล้วย มะนาว เพื่อเลี่ยงภาษี ฯลฯ
ย่ำแย่กว่ามนุษย์ คือธรรมชาติต่อสู้เพื่อเรียกร้องและรักษา เอกลักษณ์ของตนเองไม่ได้
หรือหากธรรมชาติส่งเสียงได้ มนุษย์ก็คงไม่อยากได้ยิน
สุวัฒน์ อัศวไชยชาญ
บรรณาธิการบริหารนิตยสาร สารคดี
- จากบทบรรณาธิการ สารคดี ฉบับที่ 483 มิถุนายน 2568
- อ่านบทความของ สุวัฒน์ อัศวไชยชาญ
- ติดตามเพจ Sarakadee Magazine
